Hoe internetfenomeen QAnon viraal kon gaan – en wat dat zegt over algoritmen

Een bizarre theorie over president Trump die een geheime strijd zou voeren tegen Satan-aanbiddende pedofielen – voornamelijk democraten – vond afgelopen jaar zijn weg naar een breed publiek, mede geholpen door de coronamaatregelen en de polarisatie rond de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Tegelijkertijd legt dit het falen bloot van algoritmen die onze aandacht willen vasthouden.

28 oktober 2017. Donald Trump zit nog geen jaar in het Witte Huis, maar ligt voor de zoveelste keer onder vuur. Het onderzoek van speciaal aanklager Robert Mueller naar Russische bemoeienis met de Amerikaanse verkiezingen leidt volgens geruchten tot aanhoudingen. In het kamp van Trump zelf wordt gewezen op samenwerking tussen Hillary Clinton en de Russen. Trump-gezinde media als Fox News hinten op haar arrestatie.

Dat is ook de overtuiging van een zekere Q Clearance Patriot. Hij plaatst diverse berichten met als onderwerp Calm Before the Storm, een verwijzing naar een geheimzinnige ontmoeting tussen Trump en Amerikaanse militaire leiders. De naam zou verwijzen naar de Q-status van geheimhouding binnen het Amerikaanse ministerie van Energie.

De berichten verschijnen op het grotendeels ongemodereerde forum 4chan, waar gebruikers op ludieke wijze afbeeldingen becommentariëren. Gebruikers hoeven zich niet te registreren, maar krijgen een unieke code waarmee ze zich toch kunnen identificeren.

Mogelijk waren de berichten van Q aanvankelijk bedoeld als grap, maar ze raakten blijkbaar een gevoelige snaar, want al in november 2017 besloten enkele 4chan-moderatoren om het gedachtegoed van QAnon (‘anon’ voor anoniem) breder te verspreiden. Ze begonnen een discussie op het populaire forum Reddit totdat ze daar in maart 2018 werden verbannen. Niet lang daarna vonden de berichten alsnog hun weg naar Twitter en YouTube.

De zogenoemde QDrops (broodkruimels) van Q zelf verhuisden naar 8chan, omdat 4chan volgens de anonieme klokkenluider zou zijn geïnfiltreerd. Nadat 8chan werd gesloten na het bloedbad in El Paso – de schutter had voorafgaand aan de schietpartij een manifest geplaatst op 8chan – verkaste Q naar opvolger 8kun. Al een maand na het eerste bericht pikte Trump op Twitter een van de berichten op.

Q zou uiteindelijk meer dan vierduizend berichten plaatsen. Grotendeels met voorspellingen die er compleet naast zaten: van een bom die begin 2018 in Londen zou ontploffen tot een video die Hillary Clinton in verlegenheid zou brengen. Het ontslag van John McCain werd diverse malen voorspeld, net als het gedwongen vertrek van Facebooks Mark Zuckerberg en Jack Dorsey van Twitter, waarbij kennelijk de wens de vader van de gedachte was. Daarnaast verspreidde QAnon ronduit valse beweringen: dat de CIA de Noord-Koreaanse leider Kim Jong-un had geïnstalleerd als marionettenheerser of de Duitse bondskanselier Angela Merkel de kleindochter is van Hitler.

#SaveTheChildren
Kennelijk om te voorkomen dat de berichten in twijfel werden getrokken, zijn de QDrops in de loop der tijd steeds cryptischer geworden. Het is nu vooral de Q-gemeenschap zelf die de geheimtaal van hun Nostradamus ontrafelt. Vorig jaar werden door Q tien dagen van duisternis aangekondigd. De aanhangers wisten zeker dat het internet op slot zou gaan en Trump (alias Q+) duizenden misbruikte kinderen uit ondergrondse kelders zou bevrijden.

De Q-gelovigen lijken zich weinig druk te maken over het waarheidsgehalte van de berichten, als die maar het wantrouwen versterken in de tegenstanders van Trump.

Ongeveer de helft van de aanhangers van Trump gelooft in de berichtgeving van QAnon. Zelfs nu de samenzweringstheorie steeds meer bizarre trekjes begint te krijgen. Hooggeplaatste Democraten van de Deep State en de Hollywood-elite zouden betrokken zijn bij een grootschalig kinderontvoeringsnetwerk dat adrenochroom (verkregen uit oxidatie van adrenaline) oogst uit kinderen die seksueel misbruikt worden tijdens satanische rituelen. Trump zou echter toewerken naar de Grote Afrekening, een dag waarop tientallen politici en hoge ambtenaren die betrokken zouden zijn bij het kindermisbruik worden gearresteerd. Het Grote Ontwaken was eerst voorspeld voor november 2018, maar werd net als de profetie van het Einde der Aarde telkens voor zich uitgeschoven.

Het thema is overigens van alle tijden: Joodse gemeenschappen werden ooit beschuldigd van bloedsmaad – het idee dat Joden kinderen ontvoerden voor bloedige rituelen.

In 2019 noemde de FBI QAnon voor het eerst een nationale bedreiging. Q leek in toenemende mate extreme anti-5G-, antimigratie- en antivaccinactivisten te verenigen. “Af en toe zullen zowel groepen als individuele extremisten ertoe aangezet worden om criminele of gewelddadige handelingen te plegen.”

Een overtuigd Q-aanhanger dreigde al eens een belangrijke dam op te blazen. Een andere volgeling schoot op een pizzeria, omdat hij ervan overtuigd was dat de Clintons er kinderen zouden misbruiken. Een vermeend lid van de maffia werd vermoord, bij de rechtszaak tekende de verdachte een Q op zijn linkerhand.

Het aantal aanhangers groeide vooral na maart 2020 door toedoen van de coronamaatregelen. Niet alleen in de VS, maar ook in het Verenigd Koningrijk, Canada en Australië. The Guardian telde 4,5 miljoen QAnon-aanhangers wereldwijd alleen al op Facebook en Instagram, voordat beide platforms ingrepen. CNN signaleerde ruim 12,8 miljoen berichten tussen het begin van 2020 en de laatste week van september. Leden van de splinterbeweging vinden elkaar via hashtags als #SaveTheChildren en #Wherewegoonewegoall (#WWG1WGA).

Grote schoonmaak
Inmiddels is het gedachtegoed ook naar Europa overgewaaid. Bij demonstraties in Berlijn tegen de coronamaatregelen liepen volgelingen met Q-bordjes rond. In Duitsland zwaaiden QAnon-aanhangers met de vlag van het vooroorlogse Duitse Rijk en circuleerde de overtuiging dat de Duitse bondskanselier Merkel vroeger een spion is geweest voor de Oost-Duitse veiligheidsdienst.

In Nederland is QAnon een parapluterm geworden waaronder steeds meer complotdenkers zich verzamelen. Dat gebrek aan focus lijkt ook de belangrijkste achilleshiel van de beweging. Nu drijven coronamaatregelen aanhangers van verschillende opvattingen samen, maar het duurt niet lang meer voordat onenigheid daarover ze ook weer uiteendrijft.

De rol van het orakel Q lijkt gaandeweg minder belangrijk geworden. Q heeft zijn identiteit tot nu toe goed verborgen weten te houden. Het Zwitserse OrphAnalytics concludeerde uit tekstanalyse dat de berichten door twee personen worden geschreven. Dat versterkt het vermoeden dat het gaat om James Arthur Watkins en zijn zoon Ronald. Watkins is eigenaar van 8chan en opvolger 8kun. Beiden woonden tot voor kort op de Filipijnen.

8chan werd in 2013 opgericht door de Amerikaan Fredrick Brennan, die een jaar later naar Manilla verhuisde om met vader en zoon Watkins samen te werken. In 2018 kregen ze ruzie over het extreemrechtse geluid op het forum.

Brennan probeert nu aan te tonen dat Watkins de grote roerganger is achter QAnon. Zo ontdekte hij dat 8kun hetzelfde IP-adres gebruikt als QMap, een van de sites die de QDrops hielpen verspreiden. QMap gebruikte ook dezelfde content delivery network- dienst (CDN) als 8kun. Die CDN wordt maar voor twee sites gebruikt: de domeinen van Watkins en de neonaziwebsite The Daily Stormer.

Zo zijn er meer aanwijzingen: Watkins promoot niet alleen Q-merchandise, evenals een kerngroep van QAnon-influencers, hij vestigde in Mississippi zelfs een politiek actiecomité genaamd Disarm the Deep State met als doel om ‘burgers in het land te waarschuwen voor de gevaren van de Deep State en om effectieve campagnes te organiseren tegen politici’.

Toen Watkins vorig jaar verscheen op een hoorzitting van het Amerikaanse congres verklaarde hij dat hij niet van plan was om ‘constitutioneel beschermde vrije meningsuitingen’ op zijn forum te verwijderen.

De man werd in 1963 geboren in Dayton, Washington, maar groeide op in de buurt van Seattle. In het leger werkte hij als helikopertechnicus. Nadat hij op kosten van defensie een computeropleiding had genoten, zette hij een Aziatische pornosite op. Hij vond een gat in de Japanse wetgeving, waardoor Japanners ongecensureerd naar porno konden kijken.

Na de massamoord in El Paso begon de Philippine National Bureau of Investigation (NBI) een onderzoek naar de activiteiten van Watkins en zijn opruiende forum. Volgens ABC News is Watkins inmiddels formeel ongewenst burger, al heeft die status nog niet geleid tot zijn uitzetting.

Sinds afgelopen zomer zijn Facebook en Twitter begonnen met een grote schoonmaak: duizenden accounts rond QAnon zijn verwijderd, omdat ze opriepen tot geweld. Ook YouTube hief kanalen op. Diverse Amerikaanse Q-influencers stapten daarop naar de rechter. Volgens hen is het verwijderen van hun video’s in strijd met het eerste amendement in de Amerikaanse grondwet.

Informatiefuik
Nadat Trump de verkiezingen had verloren, werd volop gespeculeerd over het lot van de mysterieuze Q. Sinds 31 oktober zwijgt Q in alle talen. Toevallig kondigde Don Watkins op hetzelfde moment aan dat hij zijn handen aftrok van 8kun vanwege persoonlijke omstandigheden. Hij benadrukte via Twitter dat zijn besluit niets te maken had met Q, wiens identiteit hem trouwens onbekend zou zijn gebleven.

Sinds zijn vertrek is Watkins actief onder eigen naam gaan twitteren, met name over de vermeende stembusfraude waar Trump-aanhangers zo graag in willen geloven. Half december had Watkins in amper een maand tijd al 1056 berichten geplaatst.

Een opvatting is dat de beweging zal verzwakken nu Trump niet meer de macht heeft om de vermeende Deep State aan te pakken. Maar QAnon zou ook nog een voorproefje kunnen zijn van een venijnig Biden-verzet, dat zich blijft keren tegen de ‘tirannie van een nationaal maskermandaat’. De verwachting is dat Trump ook na de inauguratie van Biden vanuit zijn Twitter-burcht zal blijven aanvallen.

Een aspect dat volgens experts zeker moet worden aangepakt, zijn de algoritmen van sociale media die ervoor zorgen dat internetgebruikers via een paar muisklikken een parallelle wereld in worden gezogen waarin niets is wat het lijkt. Programmamaker Arjen Lubach noemde dat onlangs, met verwijzing naar de geruchtmakende documentaire The Social Dilemma, Fix de Fuik. Algoritmen die als doel hebben om gelijkgestemden te verenigen, hebben een nadelig effect bij de verspreiding van desinformatie en duwen gebruikers in een informatiefuik waarin alternatieve visies niet meer aan bod komen. Een andere weging van serieuze en minder serieuze bronnen zou dit probleem goeddeels kunnen ondervangen. Net als een rem op het aantal bots dat deze theorieën helpt te verspreiden. Twitter heeft hiermee al een begin gemaakt. Berichten die een waarschuwing hebben gekregen, worden minder snel gedeeld.

Een studie van onderzoekers aan de Universiteit van Zuid-Californië concludeerde onlangs dat bots de discussies rond de Amerikaanse verkiezingen op Twitter behoorlijk hebben beïnvloed en vooral zijn ingezet om complotten te verbreiden. Emilio Ferrara, verbonden aan het USC Information Sciences Institute, meent zelfs dat Trump-stemmers in swingstaten Florida, Georgia, North Carolina, Wisconsin, Michigan, Nevada en Arizona meer dan gemiddeld QAnon-content hebben verspreid. Dat is eens te meer een reden om de algoritmen van sociale media eens kritisch tegen het licht te houden.

* Dit artikel verscheen oorspronkelijk in het decembernummer van Emerce magazine (#181). Het is aangevuld met recente ontwikkelingen.

Beeld: Annemarie Gorissen (i.o.v. Emerce)