Quantum Cat: kunstwerk gemaakt met Nederlandse kwantumcomputer nu te zien in Amsterdam

De installatie Quantum Cat kwam tot stand tijdens een artist-residency van Jeroen van der Most aan de Hogeschool van Amsterdam. “Wij hebben bewust een kunstenaar gevraagd om te reflecteren op de ethiek rond kunstmatige intelligentie”, zegt Nanda Piersma, die als lector Responsible IT het initiatief nam voor de samenwerking met Van der Most. “Kunstenaars kunnen een waardevolle toevoeging zijn op wetenschap, omdat ze creatieve oplossingen aandragen of onverwachte vragen stellen. Juist doordat ze afstand van de wetenschap staan, kunnen kunstenaars niet alleen bevragen waarméé wij wetenschappers bezig zijn maar ook het waaróm.”

De interactieve installatie Quantum Cat bestaat uit een stapel houten kisten uit de vorige eeuw. In twee kisten staat een beeldscherm waarop voortdurend wisselende teksten afdraaien die zijn gegenereerd door kunstmatige intelligentie. De teksten zijn gebaseerd op een livescan van Twitter, via een algoritme dat Van der Most voor dit kunstwerk ontwikkelde met HvA-onderzoekers. Het algoritme zoekt naar Nederlandse berichten over morele vraagstukken als diversiteit, vrijheid versus veiligheid of de belangen van de economie versus ecologie. Op basis van deze tweets worden met kustmatige intelligentie telkens verschillende ethische standpunten verwoord. De teksten die kunstmatige intelligentie genereert zijn volgens Van der Most amper nog te onderscheiden van menselijke teksten.

De ethische bespiegelingen zijn te zien op boekpagina’s die open- en dichtklappen, daarnaast beweegt een virtueel kattenhoofd. “De kat op het beeldscherm wikt en weegt, en geeft voortdurend twee min of meer tegengestelde morele afwegingen.” Met de keuze voor een digitale kat als ethisch orakel refereert Van der Most naar ‘Schrödingers kat’. Dit wereldberoemde wetenschappelijke gedachtenexperiment uit de jaren dertig is bedacht door Erwin Schrödinger, een grondlegger van de kwantummechanica.

Voor de digitale afbeeldingen van de kat en de weergave van teksten in het kunstwerk gebruikte van der Most een experimentele kwantumcomputer van de TU Delft. Dit is het eerste kunstwerk dat met een Nederlandse kwantumcomputer is vervaardigd. “Al gaat het mij vooral om de conceptuele laag”, zegt Van der Most. “Een kwantumcomputer kan meerdere uitkomsten tegelijk produceren en daarmee ook meerdere posities innemen, iets wat ook nodig is voor een gebalanceerde ethische afweging. Daarom heb ik de ethische beslissingen van kunstmatige intelligentie verbeeld als Schrödingers kat. Je weet ook nooit welke ethische afweging je te zien krijgt.”

Een voorwaarde voor het kunstwerk was dat de installatie actuele vraagstukken in de gemeente Amsterdam zou bevragen. De ethische bespiegelingen door de kunstmatige intelligentie in het kunstwerk zijn dan ook gebaseerd op tweets over Amsterdam. Het aanvullende voorstel van Van der Most om een kwantumcomputer te gebruiken bleek een schot in de roos, zegt Nanda Piersma: “Bij kwantummechanica ga je ervan uit dat iets pas zijn definitieve vorm aanneemt op het moment dat je het waarneemt. Oftewel: er is helemaal geen zekerheid over je observaties. Er bestaat dan ook niet zoiets als objectieve data. Dat zijn bij uitstek zaken waarmee exacte IT-wetenschappers niet zo goed raad weten. De installatie van Jeroen helpt ons met zulke onvoorspelbaarheid om te gaan.”