Nederlanders voelen gebrek aan transparantie over inzet overheidsalgoritmen

Nederlandse burgers zijn zich in toenemende mate bewust van de rol van algoritmen binnen de overheid, maar ervaren tegelijkertijd een gebrek aan grip en transparantie. Ruim 6 op de 10 respondenten weten dat algoritmen worden ingezet bij besluitvorming, maar liefst 74% vindt dat de overheid hier niet helder over communiceert. Dit blijkt uit een analyse die Highberg liet uitvoeren onder 1008 Nederlanders door onderzoeksbureau No Ties.

Op de vraag of men zelf ooit te maken heeft gehad met geautomatiseerde besluitvorming door de overheid, zegt 14% dit meerdere keren te hebben ervaren, en nog eens 7% één keer. Een ruime meerderheid van 73% weet echter niet of dit het geval is geweest. Die onduidelijkheid over het gebruik van algoritmen vertaalt zich in een sterke behoefte aan transparantie. Maar liefst 94% van de respondenten geeft aan het (soms of altijd) belangrijk te vinden om te begrijpen hoe een geautomatiseerd besluit tot stand komt. Tegelijkertijd denkt 45% dat het moeilijk of zelfs onmogelijk is om bezwaar te maken tegen een beslissing waarbij een algoritme is gebruikt.

Vertrouwen overheid staat onder druk
Ook het bredere vertrouwen in de overheid staat onder druk. Een overweldigende 74% van de ondervraagden vindt dat de overheid onvoldoende duidelijk is over het gebruik van algoritmen. Slechts 15% heeft het vertrouwen dat deze technologie eerlijk wordt ingezet. Daarnaast leeft er veel onvrede over de omgang met persoonlijke gegevens. Iets meer dan de helft van de respondenten (51%) wil meer controle over welke gegevens de overheid verzamelt, terwijl 41% aangeeft niet te weten welke persoonsgegevens precies worden gebruikt. Slechts 4% van de Nederlanders vindt dat zij momenteel voldoende controle hebben over hun eigen data. Op de vraag of de huidige wet- en regelgeving voldoende bescherming biedt tegen misbruik van data en algoritmen, antwoordt slechts 7% van de Nederlanders volmondig ‘ja’. Een ruime meerderheid vindt dat er óf verbetering nodig is (36%) óf dat bescherming momenteel onvoldoende is (37%).

Hoewel het vertrouwen in de communicatie over algoritmen laag is, hechten Nederlanders wel degelijk waarde aan de manier waarop deze technologie wordt ingezet. Transparantie (59%), eerlijkheid (57%) en privacy (57%) worden het vaakst genoemd als de belangrijkste waarden bij het gebruik van algoritmen door de overheid. Efficiëntie volgt pas op enige afstand met 20%. Tegelijkertijd blijkt uit de analyse dat burgers het gebruik van data en algoritmen niet per definitie afwijzen: velen zien juist kansen om de samenleving ermee te verbeteren. Vooral toepassingen op het gebied van veiligheid en criminaliteitsbestrijding (53%), betere gezondheidszorg (42%) en snellere, eerlijkere overheidsdienstverlening (37%) worden als veelbelovend beschouwd.

“Het feit dat zoveel mensen niet weten of zij geraakt zijn door een algoritme, wijst op het onzichtbare karakter van deze technologie in het dagelijks leven,” aldus Sabine Steenwinkel-den Daas, Senior Consultant Digital Law & Ethics bij Highberg. “Omdat algoritmen vaak ongemerkt op de achtergrond functioneren, merken burgers niet altijd wanneer ze ermee te maken hebben. Bij het toekennen van toeslagen of het inschatten van risico’s is er zelden een duidelijk moment waarop zichtbaar wordt dat een algoritme invloed heeft gehad op een besluit. Juist daarom is het belangrijk dat de overheid duidelijk maakt wanneer en hoe algoritmen worden ingezet. Alleen met zichtbaarheid en uitleg kunnen burgers begrijpen wat er gebeurt en waar nodig hun rechten uitoefenen.”