Digitale identificatie: zoek de schurk

"Get over it, you have no privacy", riep Sun-baas Scott McNealy alweer jaren geleden. Na de aanslagen in de VS lijkt hij helemaal gelijk te krijgen. Massaal wordt in databases gewroet, op zoek naar verdachte patronen, bedrijven en personen. Wat is daarin de verantwoordelijkheid van het bedrijfsleven?

De FBI heeft in de VS duidelijke online sporen gevonden van de terroristen. Zij hebben wel enige moeite gedaan om die sporen te verdoezelen; communicatie werd vaak versleuteld verstuurd. Nu is er bij enkele providers beslag gelegd op e-mailverkeer, en bleken de daders hun vliegtickets gewoon via Travelocity geboekt te hebben. Ondanks het gebruik van valse identiteiten en encryptie zijn hun gangen relatief eenvoudig na te gaan.

De medewerking van bedrijven bij de onderzoeken is groot. Wel had de FBI alle benodigde papieren om ondermeer AOL, Expedia, Yahoo, Microsoft en Google te doorzoeken, maar in de VS is een collectieve jacht ontstaan, waaraan het bedrijfsleven graag meedoet. Zo gaan bedrijven zonder inmenging van justitie over tot het checken van hun eigen data. De Amerikaanse online marktplaatsen voor de chemische industrie, Chematch en Chemconnect, doorzoeken hun eigen databases om eventuele verdachte transacties te ontdekken. Van de terroristen is immers bekend dat ze ook (online) onderzoek deden naar chemische middelen. Dit houdt in dat elke gebruiker van deze marktplaatsen doorgelicht zal worden. Wat er verder met de verzamelde informatie gedaan gaat worden, zeggen de bedrijven niet. Chematch overweegt een eerder aan de kant geschoven plan om gebruikers eerst te certificeren, voordat ze tot de handel worden toegelaten.

Met de huidige software is het mogelijk om patronen in klantengedrag te herkennen. Specifieke klanten doorlichten gaat wellicht ver, maar het is zeer acceptabel om security-software los te laten op databases, vindt hoogleraar marketing Cor Molenaar. "Als je zo verdachte patronen kan ontdekken, dan is daar helemaal niks op tegen. Dat hoeft niet op de persoon gespeeld te worden, dat hoeft pas als er ernstige verdenkingen rijzen." Is hij niet bang dat er zo een politiestaat ontkiemt? "Nee, die bestaat ook al, op deelgebieden. Maar in het westen doen wij dat alleen om kwalijke zaken uit onze samenleveing te filteren, die onze vrijheid in gevaar brengen. Maar je mag hier nog steeds voor je mening uitkomen en stemmen op wie je wil. Dat kan in een echte politiestaat niet."

Inleveren

De hoogleraar vindt het alleszins normaal dat gevoelige bedrijven zoals luchtvaartmaatschappijen daarvan gebruik maken. "Het staat vast dat we na de aanslagen een deel van onze privacy zullen inleveren. Maar ik denk niet dat mensen dat erg vinden. Hun gegevens zijn wel bekend, nu gaat het erom wat ermee gaat gebeuren. Maar als het gaat om het opsporen van terroristen, zullen er weinig mensen zijn die daar een probleem mee hebben."

Molenaar maakt de vergelijking met voetbalvandalisme. "Om dat te bestrijden, hebben we jaren geleden het clubpasje ingevoerd. Dat is een inperking van de privacy, maar wel toelaatbaar. Het is bedoeld om een kwaad te bestrijden. Ook als de politie een telefoon afluistert om een pedofiel te achterhalen, dan is de publieke opinie daar niet op tegen."

Dat de onderzoeken van de FBI bij Amerikaanse bedrijven een inbreuk op de privacy vormen, is een open deur. Elk politie-onderzoek maakt immers inbreuk op de privacy, zegt Maurice Wessling van Bits of Freedom, een privacy- en burgerrechten-organisatie. "Wel heb ik de indruk dat de bedrijven na de aanslagen wat toeschietelijker zijn in het meewerken met justitie en politie. En dat kan, als het maar binnen de perken van de wet blijft."

Toestemming

Wessling is wel ongerust over het vervolg: "Na de aanslagen proberen overheden een aantal maatregelen erdoor te drukken die eigenlijk allang op de plank lagen te wachten. En de toegang tot vertrouwelijke informatie zal in de toekomst niet beperkt blijven tot onderzoek naar terrorisme."

Daar kan een aantasting liggen van de privacy. Zo heeft de commissie Mevis onlangs een rapport uitgebracht, waarin het justitie een aantal adviezen aan de hand doet. Een van de belangrijkste: als er informatie opgevraagd moet worden in het kader van een onderzoek, heeft de politie niet langer een handtekening van de rechter-commissaris nodig; een agent kan zelfstandig in de gegevens van een bedrijf spitten. De voorgestelde maatregel is bedoeld om de snelheid van werken flink te verhogen. Wessling: "Maar de drempels smelten op deze manier weg, en dat is een punt van zorg. Justitie lijkt ermee in te willen stemmen."

De vraag in hoeverre het bedrijfsleven mee moet werken om justitie informatie te verschaffen, is nog nauwelijks gesteld; het gaat nu immers om het achterhalen van levensgevaarlijke terroristen die de democratie bedreigen. De FBI werkt met huiszoekingsbevelen, maar duidelijke regelgeving bestaat dus nog niet. In de VS is de vrees uitgesproken dat er langzaam maar zeker een big brother-regime ontstaat. Verschillende Congresleden denken bijvoorbeeld dat de aanslagen de acceptatie van spionage-systemen als Carnivore en Echelon zullen bespoedigen. "De komende tijd zal privacy ondergeschikt zijn aan veiligheid", zegt Larry Ponemon van Privacy Council, een Amerikaans bedrijf op gebied van kennismanagement, in de Amerikaanse pers. Volgens hem gaan bedrijven veel persoonsinformatie losweken onder de noemer van veiligheid.

Grens

In Nederland ziet John Borking van de Registratiekamer wel speciale aandacht voor dit soort zaken. "Wij kijken wat voor systemen en wetten er op de markt komen. Pas dan toetsen wij dat aan bijvoorbeeld de Wet Bescherming Persoonsgegevens. Maar tot nu toe hebben we nog niets langs zien komen."

Saskia Veger van The Customer Care Company, denkt ook dat de sentimenten van de aanslagen in New York en Washington hun werk doen. "Onder invloed van deze sentimenten gaan overheden tegen de grens van het toelaatbare aanzitten. Nu vindt het publiek die inperking van privacy niet ernstig, want ze willen zich veilig voelen. Als de dreiging van terroristische aanvallen minder wordt, zal er meer tegenstand ontstaan."