‘Echte online vrijheid staat steeds meer onder druk’

We zijn gewend om vrijheid online te zien als de ruimte om te zeggen wat we willen, iets wat ook steeds vaker beloofd wordt door online platforms als Facebook en X. Maar volgens filosoof Bernd Hoeksema, die op 2 september promoveert aan de Radboud Universiteit, is dat beeld te beperkt. ‘Dat een platform zich niet meer met jou bemoeit, betekent echter niet per se dat je vrij bent.’

In zijn proefschrift laat hij zien dat echte vrijheid ook vraagt om bescherming tegen de macht van digitale platforms — zeker wanneer die macht niet transparant en democratisch gecontroleerd is.

Dat houdt in dat vrijheid niet alleen betekent dat je met rust wordt gelaten, maar ook dat je vrij bent van ongecontroleerde machten die zich met jou kunnen bemoeien. Hoeksema: ‘Je moet het zo zien: in Nederland zijn we vrije burgers omdat overheidsmacht, in beginsel, door onszelf wordt gecontroleerd. Dat is de kern van een democratische rechtsstaat. Hoewel er allerlei beperkingen gelden maakt dit beginsel dat je desondanks kunt spreken van vrije burgers. Maar als je vanuit datzelfde perspectief kijkt naar grote technologiebedrijven en de rol die zij spelen in onze samenleving, wordt al snel duidelijk dat zij veel niet-gecontroleerde macht hebben.’

Als Elon Musk een bepaald onderwerp niet zint, kan hij in principe gebruikers blokkeren of algoritmes sturen om die discussies minder zichtbaar te maken. De verdienmodellen van Meta bepalen voor een groot deel welke video’s en media online populair zijn, en hoe we daarover met elkaar communiceren. Google kan zoekresultaten beïnvloeden en bepaalt daarmee welke sites meer aandacht krijgen dan anderen. Hoeksema: ‘Met een republikeinse bril op, kun je zeker spreken van arbitraire macht die onze vrijheid onder druk zet.’

Toch ziet Hoeksema ook kansen om republikeinse vrijheid terug te winnen. In tegenstelling tot de Verenigde Staten, waar de macht van techbedrijven nauwelijks wordt ingeperkt, ziet hij in Europa nog ruimte voor tegenmacht. ‘De Europese Unie positioneert zich steeds nadrukkelijker als een partij die wil dat normen en waarden een rol spelen in de digitale wereld,’ zegt hij. ‘Wel ligt de focus nog vaak op het voorkomen dat techbedrijven te groot worden, en op het beschermen van de rechten van consumenten. Zo’n cookiewet is bijvoorbeeld ook belangrijk geweest, maar eigenlijk moet je ook het onderliggende systeem aanpakken, om digitale dominantie door bedrijven te voorkomen. Daar kan Europese Unie nog veel winnnen.’

Hoeksema pleit voor substantiële investeringen in een publieke digitale infrastructuur en in de ‘digital commons’—een gemeenschappelijke digitale ruimte. Dat moet resulteren in sociale netwerken en online communicatiemiddelen die niet door een handjevol bestuurders en investeerders aangestuurd worden, maar die zich vrij kunnen ontwikkelen op basis van de daadwerkelijke behoeftes van burgers en Europese normen en waarden.