Computer kan wél vierhonderd ‘Roodkapjes’ aan

Een computeranalyse van teksten van meer dan 400 Nederlandse hervertellingen van Roodkapje laat zien hoe het sprookje geëvolueerd is. Een Franse oerversie waarschuwt meisjes voor de wolf op twee benen. De Duitse oerversie van Grimm spoort kinderen aan hun ouders te gehoorzamen. Computationeel etnoloog Folgert Karsdorp en taaltechnoloog Antal van den Bosch bekeken hoe de verschillende versies een netwerk vormen.

Karsdorp en Van den Bosch laten zien dat elke nieuwe tekst een geleidelijke verandering van het sprookje is en vrijwel altijd teruggrijpt op versies van vlak daarvoor, grofweg om de 20 jaar.

Verwantschappen

Van den Bosch: ‘Het ging ons er om een verklaring te vinden voor de manier waarop een netwerk van verhalen ontstaat en groeit, hoe je verwantschappen ontdekt en waarom bepaalde versies de overhand krijgen.’

Zo konden de onderzoekers enkele mechanismen in de verspreiding van Roodkapje empirisch onderbouwen. Karsdorp: ‘Een tekst die al door veel auteurs is gebruikt, zal ook vaker door anderen worden gebruikt.’ Ook de aantrekkingskracht van een tekst - bijvoorbeeld door opvallende elementen of de faam van de auteur  - blijkt een rol te spelen. ‘Hoewel die aantrekkingskracht door de tijd afneemt.’

Het netwerk van versies van Roodkapje. De kleur van de knopen geeft aan hoe oud het verhaal is (van zwart (oudst) via wit naar rood (jongst)). Dde grootte van de knopen geeft aan hoe vaak een tekst als inspiratiebron is gebruikt voor een nieuwe hervertelling.

Oerversies

Alle versies verwijzen uiteindelijk terug naar twee oerversies: de Duitse van de Gebroeders Grimm en de Franse van Charles Perrault. Karsdorp: ‘De Duitse versie is voornamelijk een verhaal voor kinderen met de ondertoon dat je altijd naar je ouders moet luisteren. De Franse is eveneens erg moralistisch, maar bedoeld om de jonge hofdames van Versailles in de 17de eeuw te waarschuwen voor zoetgevooisde, tweebenige wolven’.

Perrault waarschuwt vrouwen voor verleiders. Zijn versie is ruwer en het contact tussen Roodkapje en de wolf heeft veel weg van een verkrachting. Het verhaal eindigt niet goed: er komt geen jager om Roodkapje te redden, zoals in de versie van de gebroeders Grimm wél gebeurt.

Vierhonderd hervertellingen

De onderzoekers gebruikten een bijzondere bron: alle ingescande of handmatig getranscribeerde versies van meer dan vierhonderd Nederlandse hervertellingen van Roodkapje, verzameld door de Koninklijke Bibliotheek en gedigitaliseerd door Karsdorp in samenwerking met het Meertens Instituut in Amsterdam. Van den Bosch: ‘De computer maakt het mogelijk om zo’n groot corpus met zoveel data te onderzoeken. Iets wat je handmatig nooit had kunnen doen. Dit is gewoon een veel efficiëntere manier om onderzoek te doen naar de verwantschap van teksten.’

Dit onderzoek is onderdeel van een reeks projecten op het gebied van Digital Humanities waarin de Radboud Universiteit samenwerkt met partners in de geesteswetenschappen. De partner van dit project, 'Tunes and Tales', was het Meertens Instituut in Amsterdam. Het project werd gefinancierd door het 'Computational Humanities'-programma van de Koninklijke Academie van Wetenschappen.