re:publica25 over digitale onsterfelijkheid: hoe AI rouw en rituelen verandert

Op de re:publica in Berlijn gingen experts, ervaringsdeskundigen en ondernemers in gesprek over de invloed van AI op hoe we rouwen. Wat blijkt: technologie opent nieuwe deuren, maar roept ook diepe ethische vragen op. We zouden ons moeten afvragen: zijn we klaar voor de digitale eeuwigheid?

In de paneldiscussie “Trauer, KI & Gen XYZ bei 37” refereert de moderator van de sessie, journalist Frank Seibert, aan het begin naar een recent gepubliceerd documentaire van 37 Grad: Wir hör’n uns, wenn ich tot bin!. Hierin wordt getoond hoe een rouwende in gesprek gaat met een chatbot die haar overleden partner ‘vervangt’. Wat begint als troostend, wordt al snel verwarrend: “Het is maar een digitale afspiegeling, geen echte wederhelft,” waarschuwt Frank in deze context. Toch raakt de technologie een emotionele snaar. We vergeten makkelijk dat het slechts een afbeelding van data is, niet de persoon zelf of de ziel.

Maar wat als de chatbot een antwoord geeft als: “Het is de hel hier”? Zoals te zien in de documentaire Eternal You kan dit zelfs leiden tot een nieuw trauma. Dat AI in staat is om de doden digitaal tot leven te wekken is technisch indrukwekkend, maar het plaatst ons als samenleving voor vragen waar we misschien nog lang niet klaar voor zijn.

Foto: Alexander Lamprecht.

Rouw is liefde zonder bestemming

Johanna Klug, sterf- en rouwbegeleider, brengt lichtheid in het gesprek over de dood. “Rouw is liefde die niet weet waarheen,” zegt ze treffend. Voor Johanna is rouwen iets wat het hele leven doordringt, van een verhuizing naar een andere vreemde stad tot een overleden huisdier. Ze kiest voor menselijkheid: kleurrijke kleding op haar werk, de palliatieve afdeling en een open houding tegenover verdriet.

AI en rouw? Daar is ze terughoudend in. Technologie kan zeker een rol spelen, maar mag nooit de menselijke connectie vervangen. “Wie zegt dat de mens zich boven de natuur kan plaatsen?” vraagt ze zich hardop af. Volgens Johanna dreigt rouwverwerking door AI een consumentengoed te worden. We moeten onszelf de vraag stellen: wil ik dat mijn geliefden een digitale versie van mij ervaren? Of is een audioboek of fotoherinnering genoeg?

In lijn met mijn eerdere artikel over ‘death tech’ benadrukt Johanna het belang van reflectie: technologie moet ondersteunen, niet overheersen.

Virtuele gedenkplaatsen en digitale avatars

Lilli Berger, oprichter van VYVYT Innovations, onderzoekt met haar team hoe digitale ruimtes rouw een nieuwe vorm kunnen geven. Haar virtuele 3D-herinneringskamers zijn als “galerijen van het leven”: persoonlijk, visueel en soms poëtisch. De oorsprong? Een eigen rouwervaring tijdens de Corona-lockdown, waarbij fysieke afscheidsceremonies niet mogelijk waren.

AI opent hier deuren, zoals het voorbeeld van Michal Bommer, een Duitse kankerpatiënt, laat zien. Toen hij de diagnose kanker kreeg, besloot hij een AI-versie van zichzelf te creëren voor zijn vrouw. Hij voedde een chatbot met persoonlijke verhalen, herinneringen en levenservaringen, zodat zij ook na zijn dood nog met hem kon ‘praten’. Zijn zonen maakten van de laatste levensfase gebruik om met hem belangrijke levensvragen te bespreken, zolang hij nog leefde. Voor zijn vrouw bood de chatbot troost na zijn overlijden en op deze manier contact te ervaren, een vorm van digitale nabijheid die haar hielp in haar eigen rouwproces. Een mooi voorbeeld, maar tegelijk ook confronterend. Want: wie beheert deze data? Wie beslist wanneer de digitale stem moet zwijgen?

Lilli pleit voor bewustwording en een open gesprek. Daarom organiseert ze elke tweede donderdag van de maand een online meet-up over rouw en AI. Volgens haar is het vooral iets dat we doen voor de achterblijvers: “Digitale rouw kan troost geven, mits met zorg en liefde gefaciliteerd wordt”.

De stem van de overledene, of van een algoritme?

Rouwspreker Frank Beckert maakte de overstap van de media naar het begeleiden van rouwdiensten na het verlies van zijn zoon. “Het leven moest verder, maar ik zat vast in verdriet,” zegt hij. Via een Facebookadvertentie werd hij getipt op het beroep van rouwspreker. Sindsdien begeleidt hij rouwenden met empathie, maatwerk én een ook technologie.

Ook hij ziet kansen voor AI, mits goed gebruikt. Zo gebruikt hij AI-tools voor het opstellen van persoonlijke rouwmappen of voor contact met nabestaanden. Zo zijn er ook andere toepassingsmogelijkheden te bedenken. Zo kon bijvoorbeeld mijn collega AI-ethicus Ruwan van der Vaart dankzij AI heel vlot een gepersonaliseerde rouwkaart maken voor zijn recent overleden moeder. Maar de kern van dit alles blijft menselijk: écht luisteren, er zijn voor de dierbaren, ook als woorden ontbreken.

Zijn blik is waardevol in dit debat: AI mag fantasie stimuleren, maar mag het loslaten niet belemmeren.

Nieuwe rituelen op oude grond

Een vraag uit het publiek: hoe digitaliseren begraafplaatsen mee? In Duitsland is startup Seelenspiegel gestart met een initiatief van het plaatsen van QR-codes op grafstenen. Wie de code scant, belandt op een digitale gedenkpagina vol verhalen, foto’s en video’s. Een prachtig voorbeeld van hoe technologie oude rituelen verrijkt, mits goed begeleid. Toch ontbreekt vaak de opvolging. Er is ruimte om deze hybride vormen van herdenken verder te ontwikkelen. Het Museum für Sepulkralkultur in Kassel speelt hierop in met tentoonstellingen over rouw, dood en rituelen in de digitale tijd.

De tweede dood: wanneer zwijgt de chatbot? Een ander publiekspunt raakt een gevoelige snaar: AI kent geen angst voor de dood. Maar wat doet dat met ons? Lilli noemt het fenomeen second death: het moment waarop men besluit de digitale versie van een overledene voor de tweede keer uit te schakelen. Kan dat überhaupt op een manier die recht doet aan het oorspronkelijke en natuurlijke of aardse rouwproces?

Een optie is om de chatbot niet in de ‘ik-vorm’ te laten spreken, maar in de derde persoon. Dat zorgt voor afstand en vermindert het risico op verwarring of trauma. Ook een podcast als herinneringsvorm wordt genoemd, een medium met menselijke warmte en ruimte voor nuance.

Samenspel van mens en machine

De rode draad tijdens deze sessie op re:publica25? AI verandert onze omgang met rouw ingrijpend. Het opent nieuwe mogelijkheden – voor troost, herinnering en verbinding – maar vraagt ook om ethiek, regelgeving en vooral ook om menselijke begeleiding. Het panel is het erover eens: we staan pas aan het begin. Universiteiten zoals die van Tübingen doen onderzoek naar de juridische en ethische kaders van digitaal voortleven, maar zowel hier alsook in de praktijk zou nog veel meer op dat vlak moeten gebeuren.

In mijn vorige artikel over ‘death tech’ beschreef ik de opkomst van startups die AI inzetten bij verlies en verdriet al. De sessie op re:publica25 laat zien dat deze ontwikkelingen niet alleen technologische, maar ook maatschappelijke en spirituele vragen oproepen. We moeten deze discussie open blijven voeren: op begraafplaatsen, in verpleeghuizen, in ziekenhuizen, aan de keukentafel én online.

En jij? Zou jij willen dat er een digitale versie van jou blijft bestaan voor je geliefden? Wat zou je die AI-versie mee willen geven. En wat juist niet? En hoe wil je zelf herinnerd worden? Misschien wordt het tijd voor een gesprek dat we te lang hebben uitgesteld.

Over de auteur: Alexander Lamprecht is Docent media, technologie & ethiek bij de Hogeschool van Amsterdam.