‘Death tech’: hoe AI en tech rouwverwerking veranderen

Weinig is zo menselijk en persoonlijk als rouwen. Toch worden er ook op dit gebied toepassingen door AI en de techindustrie bedacht.

Verschillende startups hebben technologieën ontwikkeld die rouwenden helpen om op een nieuwe, meelevende manier met de dood om te gaan. Deze technologieën maken ‘ontmoetingen’ mogelijk die vroeger ondenkbaar waren. Het was een van de onderwerpen waar het tijdens re:publica24 – het Berlijnse festival voor de digitale maatschappij – dit jaar over ging. De sessie Deathcare: kann KI Trauer heilen? hield zich met dit onderwerp bezig. Van de belangrijkste punten doe ik hier hier verslag.

Foto: Anton Krause.

Documentaire ‘Eternal you’ over de invloed van AI op rouwverwerking

Hans Block heeft onlangs de documentaire Eternal you gemaakt die op 20 juni 2024 in de Duitse bioscopen verschijnt. De documentaire gaat over de eindigheid van het leven en onderzoekt de impact van AI-avataars en andere chatbot-toepassingen op rouwverwerking.

Kansen en risico’s van AI in rouwverwerking

Een voorbeeld van dergelijke toepassingen is het Project December, dat het mogelijk maakt om overledenen digitaal te laten herleven. Dit brengt echter ook risico’s met zich mee. Misleiding van bedrijven bij rouwverwerking is problematisch en gevaarlijk. AI-tools beweren dat ze een laatste afscheid mogelijk maken, maar vaak komt de rouw hierdoor niet tot een einde. Er kan een afhankelijkheid van deze toepassingen ontstaan, wat problematisch is.

Desondanks kan technologie soms helpen. Zo heeft de Koreaanse zender MBC in februari 2020 een documentaire gemaakt over een rouwende moeder die haar dochter in Virtual Reality heeft nagebootst. Dit stelde de moeder in staat om een laatste dialoog met haar dochter te voeren, wat leidde tot een betere rouwverwerking. Daarnaast zijn Replika en Woebot concrete voorbeelden van chatbots die ook aangeven dat zij bij het rouwproces ondersteuning kunnen bieden.

Verantwoord gebruik van AI-toepassingen

AI-toepassingen moeten dus vooral verantwoord worden gebruikt, met name als het doel is om naasten of geliefden ‘verder te laten leven’. Dr. Daniel Alt richtte het Instituut voor Innovatie en Digitalisering (IDA) op en introduceerde chatbots in de uitvaartbranche. Zijn huidige projecten met onder andere digital-vorsorgen.de en digitalisierung-bestatter.de houden zich bezig met de ontwikkeling van AI-ondersteunde applicaties rond de thema’s begrafenis, rouwbegeleiding en nalatenschapsafwikkeling.

Hij merkt op dat mensen steeds meer vragen rond emoties stellen, bijvoorbeeld over hoe om te gaan met miskramen. Volgens hem is de drempel om met chatbots te spreken laag. Maar kun je mensen met behulp van chatbots helpen met rouwen? In de moderne tijd speelt de kerk volgens, zo zegt Alt, een steeds kleinere rol. Door de globalisering is namelijk de nauwe band met kerkelijke gemeenschappen aan het afnemen.

Traditionele begrafenis- en rouwrituelen verliezen zo aan betekenis, omdat veel mensen geen woonplaats meer hebben waar ze (bijna) hun leven lang wonen. Daarnaast blijft de ethische vraag of het verantwoord is om geld te verdienen met AI-rouwtoepassingen nog open staan. Voor de digitale zielzorg bij miskramen vraagt het bedrijf van Alt in ieder geval geen geld.

Ethische overwegingen en maatschappelijke veranderingen

Matthias Meitzler is een onderzoeker die zich momenteel onder andere bezighoudt met Edilife, met als inhoudelijke focus ethiek, recht en veiligheid van het digitale verder leven. Volgens hem zijn begraafplaatsen en plaatsen van rouw in verandering. In een steeds mobielere samenleving komt het digitale leven meer op de voorgrond. Sommige mensen hebben de behoefte om een digitale aanwezigheid van de overledenen te behouden. Hierbij gaat het om nieuwe vormen van een rouw- en herinneringscultuur.

Bij de representatie van overledenen door chatbots moet je je afvragen: wat verwacht ik van de toepassing? Moet die de overledene vervangen of dienen als overbrugging tot een écht afscheid? Het is moeilijk om vooraf alle aspecten te overzien.

Belangrijk is het om ook het perspectief en de wensen van de overledenen mee te nemen. Willen zij na hun dood wel digitaal verder leven? Welke gegevens mag een AI-toepassingen gebruiken? Er wordt te weinig van tevoren met de betrokkenen gesproken. Uiteindelijk moeten we toch leren om met eindigheid om te gaan en tijdens het leven kansen te benutten om onuitgesproken zaken te verhelderen.

De kracht van persoonlijke begeleiding bij rouwprocessen

Cori Moore, medeoprichtster van OverMyDeadBody (OMDB), een initiatief voor de omgang met dood en rouw, benadrukt dat rouwprocessen individueel zijn. Er is geen goed of fout. Voor sommige mensen helpt misschien een fles wijn en gesprekken met familie of vrienden, voor anderen wellicht een chatbot.

Zelf was Moore betrokken bij de ontwikkeling van de via-trauerbegleitung-app van de Duitse hulporganisatie Malteser. Hierbij waardeert ze het vooral dat bij Malteser hulpzoekenden binnen 48 uur een antwoord van een mens en niet van een chatbot krijgen. Mensen zijn kwetsbaar en je moet niet naïef de chatbot-rouwbusiness instappen.

Rouwrituelen en omgaan met het ‘tweede verlies’

Lilli Berger, die met haar bedrijf VYVYT Innovations virtuele 3D-ruimtes aanbiedt, behoort tot een nieuwe generatie ondernemers in wat de death-tech-sector wordt genoemd. Zij benadrukt dat doodsrituelen houvast bieden.

Bij AI-toepassingen na de dood rijst ook de vraag van het ‘tweede verlies’ (second loss): Wanneer schakel ik de chatbot uit en wat doet het met de dierbaren als ze hun dierbaren voor een tweede keer verliezen? Berger doet vooral een oproep om de technologie als ondersteuning of uitbreiding te gebruiken en niet als vervanging.

Over de auteur: Alexander Lamprecht is Lecturer Digital Media bij de Hogeschool van Amsterdam.